Кіші жүздің 12 ата Байұлына кіретін Беріш руы – терең тарихы мен бай мәдени мұрасы бар қазақ руының бірі. Беріштің Қаратоқай тармағынан тарайтын Бөкеннің ұрпақтары өз тегін мақтаныш тұтады. Атадан балаға мирас болып келген шежіре бізді ғасырлар қойнауына жетелейді.
      Шежіре бойынша, Бөкен Қаратоқайдың ағасы немесе інісі саналады. Бұл дерек тек тарихи фактілер емес, ұрпақ жадындағы аңыз-әңгімелер арқылы да толықтырылуы мүмкін. 
      Беріштің ұлдары мен қыздары елге қорған, жерге сүйеніш болып, қайсарлығы мен парасаты арқылы аты шыққан. Бөкеннің есімі де тек бір рудың емес, тұтас қазақ халқының батырлық шежіресінің бір бөлігі ретінде ерекше орын алады. Бұл тарих бізге тек өткенді еске түсіріп қана қоймай, болашаққа бағыт сілтейді.
      Ру тарихы – бұл тек шежіре емес, ұлт рухының қайнар көзі. Әрбір аңыз, әрбір дерек біздің кім екенімізді айқындай түседі. Беріштің Бөкені – сол асыл қазынаның жарқын белгісі.


      Ұлы Отан соғысы – тарихымыздың қасіретті де қасиетті беттері. Бұл жылдар халқымыздың қайтпас қайсарлығын, еліне деген сүйіспеншілігін, жауынгерлік ерлігін көрсеткен ерекше кезең болды. Осы бір сұрапыл соғыстың отты жылдарында жасындай жарқылдап, Отанын жаудан қорғауға аттанған 18 жасар бозбала Қазмұқаш Умбетқалиевтің өмірі – батырлықтың, адалдықтың, елжандылықтың нағыз үлгісі.      Соғыс басталғанда Қазмұқаш 18 жасқа жаңа ғана толған жас еді. Жас та болса, елінің амандығы үшін өз өмірін бәске тігуге бел байлады. Ауылын, отбасын, бейбіт күндерді жау қолына бергісі келмей, ол алғы шепке аттанып кетті. Алғашқы шайқастардың өзінде-ақ майданның қандай қиын екенін түсінді. Бірақ бұл оның рухын сындыра алмады.
      Соғыстың алғашқы ауыр күндерінің бірінде Қазмұқаш қатты жарақат алып, госпитальға түседі. Қан майданда сол көзінен айырылып, жарымжан болып қалғаны оны қатты күйзелтті. Әскери емханада жатқан күндері ол елге қайтуды ойлады. Алайда «қолым сау, аяғым бүтін, бір көзден айырылдым деп елге оралсам, артымда қалған ағайынның бетіне қалай қараймын?» деген ой маза бермеді. Қасіретке толы сол күндері де ол ерік-жігерін жоғалтпады. Өмірлік ұстанымы мен жастықтың жалыны оны қайтадан майданға оралуға итермеледі.
      Дәрігерлердің қайта-қайта айтқан ескертулеріне қарамастан, Қазмұқаш майданға қайта аттануды сұрады. «Менің бір көзімнің кемдігі Отанымды қорғауға кедергі болмауы тиіс!» – деген ол өзінің қайтпас қайсарлығын тағы да дәлелдеді. Жараланғанына қарамай, қаруын қолына алып, жауға қарсы ұрыс даласына қайта кірді.
      Соғыс жылдарындағы Қазмұқаштың ерлігі, қайсар мінезі, Отанына деген шексіз махаббаты – кейінгі ұрпаққа үлкен өнеге. Ол елін тек қаруымен емес, жүрегімен, жанкешті әрекетімен қорғады. Бір көзінен айырылса да, оның жүрегіндегі ерлік оты ешқашан сөнген жоқ. Соғыстан кейін де Қазмұқаш бейбіт еңбекте бел шешпей еңбек етті. Елінің гүлденуі мен болашағы үшін тынбай тер төкті. Соғыс пен бейбіт күндердегі қажырлы еңбегі оны тек өз замандастарының арасында ғана емес, кейінгі ұрпақтың да жадында қалдырды. Қазмұқаш соғысқа дейін білім алуды мақсат етіп, 1938 жылы Гурьев педагогикалық училищесіне оқуға түсіп, 1939 жылы бітіріп шықты. Оның жүрегінде білімге деген құштарлық, болашаққа деген сенім бар еді. Бірақ соғыстың қатігез шындығы оның арманын күл-талқан етті. Майдан даласында ол асқан қайсарлық пен батылдық танытты. Алайда, ұрыс оның өміріне ауыр із қалдырды – бір көзінен айырылды. Майдандағы оқ пен от оның тәнін ғана емес, жанын да жаралады. Соғыс аяқталғаннан кейінгі тағдыры белгісіз. Ол білімді, бейбіт өмірді аңсады, бірақ елін қорғау үшін қару алды. Оның мақсаты айқын еді – туған жеріне пайдасын тигізу, еліне адал қызмет ету.
      Қазмұқаштың тағдыры – соғыстың әділетсіздігін, оның салдарын көрсететін мыңдаған жауынгердің өмірімен ұқсас. Ол сияқты білімге ұмтылған, арман қуған талай жас жігіт майдан даласында қаза тапты немесе мүгедек болып оралды. Бірақ олардың ерлігі – мәңгілік. Қазмұқаш атамыз 1944 жылы соғыстың қызған шағында ауыр жарақат алып, госпитальға түседі. Көп ұзамай жарасы жазыла бастағанда, дәрігерлер оны қайтадан сапқа қосу мәселесін қарастыра бастады. Ол үшін екі таңдау тұрды: госпитальдан кейін тыныш жерге барып, жарақатынан толық айығу немесе қайтадан ұрысқа оралу. Бірақ оның жүрегі өз орнын – майдан даласын қалады. Майдан даласы оны тағы да суық құшағына алды... Қаншама арман үзілді, қаншама тағдыр өзгерді... Соғыс – тек жеңіс пен ұтылыс емес, ол адамдардың өмірін мүлде басқа арнаға бұратын қатал сынақ. Қазмұқаш та сондай сыннан өтті. Оның ерлігі – болашақ ұрпаққа үлгі, ал тағдыры – бейбіт өмірдің қаншалықты қымбат екенін еске салатын естелік.
      Соғыстан кейін ел азаматы ұстаздық жолды таңдайды. Елдегі соғыстан кейінгі жағдай ауыр еді, әсіресе ауыл мектептерінде ұстаздар жетіспейтін. Ол өз тағдырын ауыл балаларының болашағымен байланыстырды. Жалғансай ауылына келіп, бастауыш сынып оқушыларын оқытуға бел буды. Сол кездің ұстаздарына тән қасиет – мейірімділік пен адалдық оның да бойында мол еді. 1956 жылы Жалғансай жетіжылдық мектебінде директор, 1962 жылы бастауыш мектеп меңгерушісі болып қызмет етті. 
      Соғыстан кейінгі қиын кезеңде мектептер жылытуға қажет отыннан, оқу құралдарынан, тіпті, жарықтан да таршылық көрді. Дегенмен, ол ауыл тұрғындарымен тығыз байланыс орнатып, олардың көмегімен мектепті ұстап тұрды. Қысқы аязда ауыл адамдары жыңғыл шауып, мектепті жылытуға көмектесетін. Ал өзі мектеп директоры бола тұра, балалардың сауатын ашу үшін барлық күш-жігерін салды. Интернат балаларына өз үйінен орын бөліп, түн ортасына дейін білім берумен айналысты. Балалардың оқуын жолға қою оңайға түскен жоқ. Сабаққа кешеуілдеп келетін балалардың білім деңгейі әртүрлі болды. Бірақ ол әр баланың мүмкіндігіне сеніп, оларды еңбекке, оқуға баулыды. Оның оқытудағы әдісі қарапайым әрі нәтижелі еді. Балаларға оқу-жазуды үйретіп қана қоймай, өмірге деген сүйіспеншілікті, қайсарлық пен төзімділікті бойларына сіңірді.
      1962 жылы Гурьев педагогикалық институтын бітірді. Өмірінің соңғы жылдарына дейін Жалғансай селосында тарих пәнінің ұстазы болып еңбек етті. Ел азаматының есімі мен еңбегі ауыл тұрғындарының жадында мәңгілікке сақталды.
Жалғансай ауылының қарапайым мектебінен басталған бұл ұстаздық жол адамзаттық борыштың, адал еңбектің үлгісі болып қала бермек.
      Адамзаттың өркениет жолындағы ең үлкен мұрасы – білім мен тәрбие. Ұстаздар, әсіресе жанын салып, баланы тәрбиелей жүріп, өз өмірін арнаған тұлғалар, қоғамның алға жылжуы мен дамуына айрықша үлес қосты. Қазмұқаш атамыздың өміріне тірек болған жан жары – 1928 жылы дүниеге келген Қалыбекқызы Зылиха. Олар отбасында тәлімді тәрбиенің негізін қалап, балаларын тәрбиелей білді. Балалары: Амантай, Гүлшат, Сәуірбай, Ақылбай және Гүлшара, әкенің ізін жалғастырып, өмірде өз орындарын тапты. Балаларының әрқайсысы білім мен тәрбиені құрметтеп, әкесінің үлгісіне сай өз өмірлерін құрады. Әкенің дара жолын оның ұлы Амантай абыроймен жалғастырды. Ұстаздық – жүректің жылуын талап ететін ұлы қызмет. Амантай әке осы қасиетті жолды таңдап, жас ұрпақтың білім мен тәрбие алуына аянбай еңбек етті. Оның әр сабағы – шәкірт жүрегіне сәуле құйған нұр секілді. Амантай да бұл өмірде көп жыл тұрақтай алмай, 1993 жылы дүниеден өтті. Бірақ оның еңбегі мен есімі ұрпақ жадында мәңгі сақталады.
      Анамыз Қалыбекқызы Зылиха өмір жолында барынша адал болып, ұрпақ тәрбиесін басты орынға қойды. Ол өмірге балаларының білімді, тәрбиелі, әділ болуын мақсат етіп, осы мақсатты жүзеге асыру үшін күндіз-түні еңбек етті.
      Қазмұқаш ағайымызбен бірге мектеп қабырғасында қызмет еткен Үміт апайымыздың естеліктерінде де ел азаматының нағыз ұстаз екендігіне көз жеткізе аламыз. Өмір деген – ұлы мектеп. Оның сабағы әр адамның жан-дүниесіне із қалдырып, адамгершілік пен білімге баулиды. Кейде сол ұлы мектептің кішкентай ғана ауылда орналасқан, қарапайым ғана мектеп қабырғасынан басталатынына таңғаласың. Үміт апайымыздың әңгімесінде ерекше жылылықпен айтылған Қазмұқаш ағайдың мектебі – сондай тәрбие мен білімнің ұясы.
      Қазмұқаш ағайдың директор болған мектебі сол заманның қиыншылығын айқын көрсететін еді. Бір сыныпта бірнеше сыныптың оқушыларына сабақ беру мұғалімдер үшін ғана емес, балалар үшін де үлкен жауапкершілік болатын. Жамал мен Қалжан апайлар осындай қиындықтарға қарамастан, балалардың жүрегіне білім нұрын сеуіп, еңбекқорлық пен адамгершілікке тәрбиеледі. Қалжан апай бір сыныпта төртінші және екінші сынып оқушыларына сабақ берсе, Жамал апай үшінші және бірінші сыныптарға білім берді. Бұл тәрбие мен білімге деген шексіз махаббаттың айғағы еді.
      Үміт апайымыздың осы мектептен бастауыш білім алып, кейін Чкаловта білімін жалғастырып, Атыраудан оқу бітіріп келуі – ұстаз еңбегінің жемісі. Ол мектепке қайта оралып, білім мен тәрбиені балғын жүректерге жеткізген ұстазға айналды. Қазмұқаш ағайдың Үміт апайды жұмысқа қабылдап, оған сенім артуы – ұстаздың шәкіртке деген үлкен сенімінің белгісі.
      Қазмұқаш ағайдың педагогикалық даналығы мен адами қасиеттері ерекше еді. Ол балалардың жүрегін жараламай, оларды қанаттандырып тәрбиелеуге тырысатын. «Балаларға 4-5 деген бағаны қой. Сағын сындырма. Кейін өз деңгейіне сай бағалайсың» деген ақылы – әр ұстазға өнеге боларлық сөздер. Ағайдың әрбір ісі, айтқан ақылы жастардың жүрегіне сәуле болып құйылатын.
      Ағайдың отбасылық өмірі де ерекше үлгі болатын. Жары Зылиха апайдың мейірімі мен қамқорлығы ауыл әйелдеріне, жастарға бағыт беретіндей еді. Үміт апайымыз олардың адамгершілігі мен қарапайымдылығын сүйсіне еске алады.
      Қазмұқаш атамыздың балалары да жақсы оқып, білімді азаматтарға айналды. Бұл – ұстаздың өз отбасында да, мектепте де берген тәрбиесінің жемісі. Ағайдың ұлы Ақылбайдың бірінші сыныпқа келгеннен-ақ зеректігі, білімге құштарлығы ұстаздардың жүрегін елжіреткені анық. Себебі Үміт апайымыз оның бірінші сыныпқа келгенде қиын сөздерді еш кедергісіз оқи алғаны әлі күнге есімде деп қуанышпен еске алады.
      «Өлді деуге бола ма?» деген сұрақтың жауабы айқын. Өмірде жүрген кез келген адамға белгілі бір кезеңдерде тән өзіне ғана тиесілі қасиеттер мен ерекшеліктер қалады. Бірақ өмірдің мәні мен мазмұны адам баласының әрекеттерінде. Өмірден өткен адамның ісі мен сөзі әрдайым ұрпақтың жүрегінде сақталады. Умбетқалиев Қазмұқаш пен жары Қалыбекқызы Зылиханың үлгі-өнегесі – бұл өшпес мұра болып қалмақ.
      Олар өмірден өткенмен, артында қалдырған тәрбиесі мен өнегелі сөздері, еңбек пен ізгілікке толы істері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырады. Өлген емес, олардың рухы мен мұрасы мәңгі жасай береді. Ұрпақтың әр қадамы сол ұстаздың жүрегінің ізіндей болып қала береді.
      Ел ардақтысының артында қалған ұрпақтарының деніне саулық, отбасыларына амандық тілейміз!